Powszechnie znany jest negatywny wpływ stresu na samopoczucie fizyczne i psychiczne, a w dłuższej perspektywie – także na zdrowie. Nie każdy kojarzy jednak pogorszenie jakości widzenia ze stresem. Stres to szereg rozmaitych fizjologicznych reakcji w odpowiedzi na bodźce stresowe, a celem tych reakcji jest mobilizowanie organizmu. Jednak długotrwałe odczuwanie stresu staje się szkodliwe dla organizmu. Może być jedną z głównych przyczyn poważnych chorób wzroku, w tym jaskry, neuropatii wzrokowej, retinopatii cukrzycowej i związanego z wiekiem zwyrodnienia plamki żółtej.
Negatywny wpływ stresu na jakość widzenia związany jest zarówno z oddziaływaniem stresu bezpośrednio na narząd wzroku, ale także na mózg czy naczynia krwionośne zaopatrujące oko w krew. Mówiąc o wpływie stresu na oko chodzi głównie o oddziaływanie hormonów – adrenaliny oraz kortyzolu, które syntetyzowane są w znacznych ilościach podczas stresu.
Stres a pogorszenie wzroku – z czego wynika ta zależność?
Ponieważ siatkówka i oko stanowią przedłużenie mózgu, można przyjąć, że choroby oftalmologiczne mogą w rzeczywistości być także konsekwencją zaburzeń w obrębie mózgu, które zależą od układu naczyniowego. Przykładem takiego zaburzenia neurodegeneracyjnego oka i mózgu, charakteryzującego się postępującym uszkodzeniem głowy nerwu wzrokowego i różnych wzrokowych ośrodków mózgu, a także tych, które kontrolują emocje (ciało migdałowate) jest jaskra. Ponieważ stres i doświadczenia emocjonalne wpływają na oko, mózg i układ naczyniowy poprzez uwalnianie hormonu stresu, to właśnie stres może mieć również bezpośredni wpływ na widzenie.
Mózg ma dwa układy odpływowe do kontrolowania adaptacji organizmu do stresu: po pierwsze neuronalny współczulny układ nadnerczowo-rdzeniowy (SAM), który jest częścią autonomicznego układu nerwowego, a po drugie neuroendokrynny układ odpowiedzi na stres, czyli oś podwzgórze-przysadka-nadnercza (HPA). Oba są aktywowane podczas stresu i oba są kontrolowane przez neuronowe sieci mózgowe, które biorą udział w kontroli stresu i emocji.
Reakcje na stres obejmują aktywację współczulnego układu nerwowego przez autonomiczne centra w pniu mózgu, co powoduje obwodowe uwalnianie katecholaminy z rdzenia nadnerczy. Ta współczulna aktywacja przygotowuje organizm do zwiększonej aktywności poprzez zwężenie naczyń krwionośnych w celu redystrybucji przepływu krwi do mięśni oraz poprzez zwiększenie częstości akcji serca i czynności płuc.
Przewlekły stres, a zatem stała aktywacja tego układu może wywoływać dysfunkcję układu naczyniowego u pacjentów, którzy mają genetycznie wrażliwe komórki śródbłonka, mogące sprzyjać rozwojowi utraty wzroku. Oś HPA reaguje wolniej na działanie czynników stresowych. Aktywacja osi podwzgórze – przysadka – nadnercza stymuluje wydzielanie hormonu adrenokortykotropowego (ACTH), z kolei ACTH stymuluje syntezę i uwalnianie glukokortykoidów (np. kortyzolu u ludzi) z nadnerczy do krążenia krwi. Glukokortykoidy prowadzą następnie do wzrostu poziomu cukru we krwi poprzez glukoneogenezę i zapewniają organizmowi zasoby energetyczne do ucieczki lub walki. Chociaż uwalnianie glukokortykoidów podczas stresu jest dobrą wiadomością dla jego adaptacji niezbędnej do przeżycia, to nadmierna ekspozycja mózgu na glukokortykoidy może następnie stać się toksyczna dla neuronów, np. w hipokampie i korze przedczołowej, a glukokortykoidy mogą nawet być toksyczne dla tkanek siatkówki.
W odpowiedzi na stres aktywowany jest układ immunologiczny, a rozwój stanu zapalnego ma kluczowe znaczenie w przypadku różnych chorób oczu.
Stres i utrata wzroku w jaskrze
Jaskra jest odpowiednim przykładem tego, w jaki sposób na rozwój choroby oczu może wpływać stres psychiczny. Biologiczna odpowiedź na stres psychiczny i patogeneza jaskry mają wiele wspólnych cech wystarczających do uzasadnienia rozwoju zaburzeń wzroku na tle stresu. Mowa o takich mechanizmach jak podwyższenie ciśnienia wewnątrzgałkowego, rozregulowanie naczyń oraz nierównowaga regulacji autonomicznego układu nerwowego i aspektów immunologicznych.
Główną przyczyną i jedynym obecnie znanym modyfikowalnym czynnikiem ryzyka jaskry jest podwyższone ciśnienie śródgałkowe (IOP). Zmniejsza on przepływ krwi w oku z powodu nacisku fizycznego na układ naczyniowo-naczyniowy. Wykazano, że stres psychiczny jest związany z podwyższeniem IOP. U chorych na jaskrę zarówno stres ostry, jak i przewlekły podnoszą IOP; gdy trwa dłużej, stres może podnieść IOP nawet u osób bez jaskry. W związku z tym, że 33–57% wszystkich przypadków jaskry to jaskra o normalnym napięciu (NTG), należy przyjąć, iż oprócz fizycznego wpływu IOP istnieją również inne przyczyny jaskry: rozregulowanie napięcia ścian naczyń oraz nierównowaga ciśnienia w oku.
Hormony stresu wpływają na napięcie naczyniowe, szczególnie w obrębie nerwu wzrokowego i wokół niego, a tym samym zaburzają autoregulację naczyń. Wszystkie hormony stresu przyczyniają się do dysfunkcji śródbłonka (utrata autoregulacji), prawdopodobnie poprzez zmniejszenie regulacji ekspresji śródbłonkowej syntazy tlenku azotu (eNOS), inaktywacji eNOS, zmniejszonego działania tlenku azotu (NO) i zwiększonej degradacji NO, wraz ze zwężeniem naczyń przeciwdziałającym rozszerzeniu naczyń wywołanemu NO. Tlenek azotu jest znanym regulatorem przepływu krwi w oku, a redukcja metabolitów NO ma bezpośredni związek z powstawaniem jaskry.
Stres psychiczny może generować ponadto rozwój przewlekłego stanu zapalnego, który zwiększa syntezę takich cytokin prozapalnych jak TNF – alfa czy IL- 6. Podwyższony poziom tych cytokin stwierdzany jest u pacjentów z jaskrą.
Bezstresowa profilaktyka narządu wzroku
Stres może być zarówno przyczyną, jak i skutkiem pogorszenia jakości widzenia. Stres psychiczny powoduje utratę wzroku, a utrata wzroku prowadzi do stresu, zatem mamy do czynienia z mechanizmem błędnego koła. Stres ten upośledza funkcję naczyniową w strukturach oka, prowadząc do utraty wzroku, natomiast zamartwienie się i stres emocjonalny pogarsza utratę wzroku i tak dalej. Faktem jest, że nie można wykazać bezpośredniego związku między poważnymi zaburzeniami widzenia (w tym zaburzeniami o trwałym charakterze), gdyż nie u każdej osoby poddawanej stresowi dochodzi do rozwoju jaskry czy innych wad wzroku. W rozwoju wieloczynnikowych schorzeń obejmujących narząd wzroku niemałe znaczenie mają bowiem predyspozycje genetyczne czy współistnienie innych schorzeń. Nie oznacza to jednak, że można bagatelizować wpływ stresu na narząd wzroku i proces widzenia. Zalecane jest zatem unikanie silnego stresu, gdyż może to stanowić istotny element profilaktyki nie tylko zaburzeń widzenia, ale także – wielu innych komplikacji zdrowotnych.
Od redakcji:
Artykuł przygotowany przez zespół optometrystów, odpowiedzialnych za Poradnik Optometrysty KODANO. Informacje o tematyce medycznej prezentowane w artykule mają charakter poglądowy, nie mogące zastąpić profesjonalnej porady lekarskiej. W tym celu należy udać się optometrysty lub okulisty.
- [1] Bernhard A. Sabel i wsp., Mental stress as consequence and cause of vision loss: the dawn of psychosomatic ophthalmology for preventive and personalized medicine; EPMA J. 2018 Jun; 9(2): 133–160.
- [2] How stress can affect your vision – AllAboutVision.com
Podobne artykuły
Z jakimi wrodzonymi wadami wzroku mamy do czynienia?
- on 20 lutego, 2023